Қозғалыстың түстік симфониясы

 Қазақ кескіндемесінің осындай жарқын жұлдыздарының бірі – Қанафия Телжанов. Тағдыры түрлі сынақтарға толы болғанымен оның таланты мен шығармашылыққа деген құштарлығы барлық кедергілерді еңсере алды. Қиын уақытта туылып, соғыс зардаптарын кешкен Телжанов бізге өмірге деген құштарлық пен отанды сүю сезімін жандандыратын туындыларды мұра етіп қалдырды. Ол қазақ халқының генетикалық негізімен және дәстүрлі құндылықтар жүйесімен байланысын терең түсінудің арқасында өз уақытының келбет кескінін жазып қана қоймай, дәуірдің жыршысына айналды. Өз заманының күрделі ағымдарына, саяси догмаларға және әлем мен адамның социалистік тұжырымдамасына бағынбаған суретші, ұлттық тамырымен терең байланысты сезініп, өнерге және өз халқына деген көзқарасын ашық білдірді.

Қанафия Темірболатұлы Телжанов 1927 жылы 1 мамырда Омбыда дүниеге келген. Бес жасында Қанафия отбасымен Омбыдан Ленинградқа көшті. Оның сурет салуға деген қызығушылығы ерте жастан байқалғандықтан әкесі кейіннен ұлын – Бүкілресейлік Өнер академиясының жас дарындарға арналған өнер мектебіне (1757 жылы Санкт-Петербургте ашылған бұрынғы императорлық өнер академиясына) оқуға жіберді.

Суретшінің әкесі Темірболат Мұхамеджанұлы Телжанов – Қазақстандағы ХХ ғасырда аласапыран кезеңдерден өткен Алаш зиялыларының бірі еді. Ол Керей руының бұрас-құрман бөлімінен тарайтын белгілі Телжан болыстың немересі болған.

Темірболат Мұхамеджанұлы ХХ ғасырдың басында большевиктер жағына өтіп, Ақмола уезіндегі ашаршылыққа қарсы күресте белсенділік көрсеткен. Оның қоғамдық және мемлекеттік қызметі аймақтың дамуына және қазақ қоғамындағы әлеуметтік қозғалыстарға ықпал етті. Оның мұрасының маңызды аспектілерінің бірі әскери губернаторға орыс-қазақ мектебін ұйымдастыруды сұрауы болды.

Темірболат Мұхамеджанұлы Телжанов өзін қоғам және мемлекет қайраткері ретінде ғана емес, өз отандастарын біріктіріп, шабыттандыра алатын көшбасшы ретінде көрсете алды. Ленинградта ол М. Әуезовпен, Ә.Марғұланмен, С.Мұқановпен және көптеген тұлғалармен жақын араласты және Омбыдағы қазақ жерлестігі ұйымының құрушысы болды. Бұл жөнінде жазушы С. Мұқанов: «Ленинградта жақсы дәстүр болатын: әралуан өлкелер мен одақтас республикалардан келген студенттер жерлестіктер ұйымдастырды. Мұндай жерлестікті қазақ студенттері де ұйымдастырды... Қазақ жерлестігі ол кезде 250-ге жуық адамнан тұрды. Оның төрағасы Политехникалық институттың студенті Темірболат Телжанов, хатшысы Энергетикалық институттың студенті Ыбырай Тәжиев болды. Темірболат Телжановқа мен пәтер мәселесі бойынша кеңесуге келдім. Темірболат сол күні-ақ мені орналастырды» деп еске алады.

Осылайша, әкесінің қоғамдық қызметі болашақ суретшінің көркемдік мұрасын қалыптастыруға айтарлықтай әсер етті және оның шығармашылық жолының траекториясын бейсаналық деңгейде анықтады. Алайда ары қарай бұл оқиғалар жас суретші үшін үлкен трагедияға ұласты. Ленинград облысының ішкі істер басқармасының «үштігінің» 1938 жылғы 15 сәуірдегі қаулысымен оның әкесі «халық жауы» деген атпен – ату жазасына кесілді. Темірболат Телжановтың қайғылы тағдыры ұлы Қанафия Телжановқа қатты әсер етті. Осылайша, ерте жастан саяси қуғын-сүргіннің қанды тырнағына ілінді. 10 жасында «халық жауының» ұлы атанып, оқудан шығарылды.

1941 жылы 22 маусымда неміс-герман соғысы басталды. Сол жылдың күзінде ол басқа оқушылармен бірге Ленинградтан Киров облысының Колково ауылына көшірілді. Ал Қанафия Телжановтың анасы Жамал қоршаудағы Ленинградта қалып, жан түршігерлік қиындықтарға тап болды. 1942 жылы 5 сәуірде Қ. Телжанов анасының өлімі туралы қайғылы хабар алады. Ленинград қоршауында қайтыс болғанда анасы небәрі 36 жаста еді.

Бұл оқиғалар Қанафия Телжановтың өміріндегі маңызды бетбұрысқа айналып, Алматы қаласына келді. 1947 жылы Алматыда көрнекті педагог Л.П. Леонтьевтің жетекшілігімен Қазақ мемлекеттік театр-көркемсурет училищесінде оқуын сәтті аяқтады. Бұл оның көркемдік қалыптасуындағы маңызды кезең болды, онда ол бейнелеу өнері бойынша негізгі білім мен дағдыларды алды. Бұдан соң білімін жалғастыру мақсатында Ленинградқа барып, 1954 жылы М.И.Авиловтың шеберханасында И.Е.Репин атындағы кескіндеме, мүсін және сәулет институтын сәтті аяқтады. Оны оқу орнында құрметпен «жылқы салудың ұлы шебері» деп те атаған екен. Оның жылқыларды бейнелеуге деген құштарлығын ескере отырып, бұл жайттың таңғаларлық жағдай емес екендігіне көзіміз жетеді. Оның дипломдық жұмысы Қазақстанда 1916 жылы орын алған Ұлт-азаттық көтерілістің басшысы Амангелді Имановқа арналды. Аяқталған «Амангелді Иманов» картинасы сол кездегі суретшінің шығармашылық әлеуеті мен шеберлігін көрсетері анық. Ленинградтағы оқу мен шығармашылық өсудің бұл кезеңі оның көркемдік стилі мен жұмыс әдістеріне айтарлықтай әсер етті. Оқуын аяқтағаннан кейін Қ.Телжанов Алматыға оралып, өзінің кәсіби көркемдік қызметін бастады.

1953 жылдан 1958 жылға дейін Телжанов Алматы театр-көркемсурет училищесінде оқытушы болып жұмыс істеп, өзінің тәжірибесімен суретшілердің келесі буынымен бөлісті. Ол өз студенттеріне шығармашылық көзқарасы мен шеберлігін дамытуға көмектесетін тәлімгер бола алды. Бүгінгі күнде оның ең көрнекті оқушысы әрі ізбасарлардың бірі Талғат Тілеужанов. Реализмнің және тарихи жанрдың шебері Т.Тілеужанов өз еңбектерінде шебердің әдістерін дамыта отырып, Телжановтың шығармашылық мұрасын жалғастыруда.

1954-1958 жылдары Қ.Телжанов тәлімгерлігінен бөлек үлкен шығармашылық ізденісте болды және нық шеберлігін көрсететін картиналар жазды. Сонымен қатар осы кезеңде ол Жоңғар Алатауы тауларына барып, табиғаттың табиғи сұлулығына көз суарып, терең мағына мен эмоцияларға толы туындылар жасауға шабыт алды. Оның өміріндегі бұл «таулы» кезең қылқалам шеберінің одан әрі шығармашылық жолын анықтайтын бағдар болды. Суретші «Алғаш рет», «Жамал», «Домбыра үні» секілді көрнекті картиналарды жазды.

«Жамал» картинасы оның таланты мен асқақ идеяларының жарқын көрінісіне айналды. Бұл шығармада суретші табиғат пен Адамның үйлесімділігін аспанның шексіз күмбезінің астында бейнелейді. Суретте қыз бен дала бір-бірімен сыр-шертіп, сезімдерімен алмасқандай әсер қалдырады. Суретші кейіпкердің рухани тәжірибесін, оның үнсіз ойларын және табиғатпен бірлігін кейіпкердің отырған бейнесімен ғана керемет жеткізеді. Бұл өнер туындысы адамның туған жерімен бірігуінің өзіндік символына айналып, қоршаған әлеммен терең ішкі диалогқа түсуге шақырды.

Аталмыш картинаны суретші анасының құрметіне «Жамал» атаған, сондықтан болар бұл атау оған ерекше мән мен сезім тереңдігін береді. Бұл жайт суреттің тағдырына да әсер еткен болу керек, себебі «Жамал» тек ел ішінде ғана емес, шет елдерде де танылды. 1967 жылы ол Монреальдағы Қазақстанға арналған көрмеде орталық орынды иеленді және сол жылы бұл картинаны Третьяков галереясы өз коллекциясына сатып алды.

Қанафия Темірболатұлының таланты оның көзі тірісінде жоғары бағаланды. Ол қазақстандық өнерді дамытуға қосқан елеулі үлесі үшін көптеген жоғары марапаттар мен атақтарға ие болды. Алайда оған берілген барлық марапаттардың ішінен ол «КСРО Халық суретшісі» атағын ерекше бағалады және Қазақстандағы осындай атағы бар жалғыз суретші болғанын мақтан тұтатын еді.

«Қанафия Телжановтың картиналары – бұл жүректегі Қазақстан туралы, халықтың жарқын болашағы үшін ұлы күресі туралы құдіретті әрі әдемі әндер» деген екен, суретші шығармашылығы жайлы суретші Орал Таңсықбаев. Шынында да, оның картиналары қазақ халқы, тарихы, мәдениеті және рухтың байлығы туралы эпикалық шығармаларға айналды. Мұндай туындылардың мысалы ретінде «Атамекен» және «Көкпар» картиналарын атауға болады

Суретшінің 1958 жылы жазған «Атамекен» картинасы бірден танымал болып, көрермендер арасында үлкен қолдау тапты. Шығарма Мәскеудегі Қазақ КСР бейнелеу өнері көрмесінде өнертанушылар назарын өзіне аудартып, басты орынға ие болды. Ал «Көкпар» картинасы шын мәнінде монументалдылық пен ұлылыққа толы кескіндемеші шығармашылығының шыңына айналды.

«Көкпар» картинасы ерлікке толы әрі біртұтас шығармашылық әдіске біріктірілген қазақ мәдениетінің дастанын бейнелейтін шығарма. Картинадағы сілтей жағылған бояулар жұмысқа жойқын динамикалық қозғалыс береді. Кенептегі буырқанған энергия белсенділікпен жағылған ашық түстердің колористикалық шешімімен күшейтіледі. Оны біз көкпаршының үстіндегі ашық қызыл киім мен қою жасыл дала шөптерінің арасындағы контраст арқылы байқай аламыз. Жердің жылы қоңыр реңктері мен аспанның суық көгілдір реңктері күрес пен жеңістің жалпы атмосферасын толықтыра отырып, жарқын және ойнамалы түс схемасын жасайды.

Қ. Телжанов барлық шығармаларында жылдамдықты жеткізуге ерекше назар аударды. Ол көгілдір, жасыл және сары түстердің нәзік реңктерін жиі пайдалану арқылы «ұшу, қалықтау, қозғалыстың жылдамдық сәті» секілді эффектілерге қол жеткізеді. Өзіндік жазу үлгісін тапқан суретші картинадағы фигураларды салғанда шамадан тыс реализмнен аулақ болуға тырысады, соған қарамастан, бейнелердің энергиясын, қозғалыс динамикасын нақ көрсететін туындыларды жазуды жалғастырды.

Қажырлы еңбек пен өнер қауымының қолдауы арқасында 1973 жылы Қанафия Телжанов кезіндегі қазақ сурет галереясының, қазіргі Ә.Қастеев атындағы Қазақстанның Мемлекеттік өнер мұражайының, алғашқы директоры қызметіне тағайындалды. 1973-1986 жылдар аралығында ол мұражайды дамытуға және Қазақстанда өнер мәдениетін ілгерілетуге елеулі үлес қосты.

Сонымен қатар Қ. Темірболатұлы академиялық білім алған Қазақстанның алғашқы кәсіби суретшісі болғанын атап өткен жөн. Бір қызығы, ол 1950 жылдардың басында Мәскеудегі Третьяков галереясы шығармаларын сатып алған қазақстандық суретшілердің алғашқыларының бірі болды. Суретші 1978 жылдан бастап ұстаздық жолының соңына дейін Алматы мемлекеттік театр-көркемсурет институтында жұмыс істеді. Ол алдымен 1978 жылдан 1993 жылға дейін бейнелеу өнері кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды, содан кейін 1993 жылдан 2000 жылға дейін академиялық кескіндеме кафедрасының меңгерушісі болды. 2000 жылдан бастап Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында оқытушы болды. 1981 жылы оған өнер мен білім берудегі ерекше жетістіктері үшін профессор атағы берілді. Қанафия Телжановтың ағартушылық қызметі елімізбен шектелмей, халықаралық деңгейде кеңінен танылды және ол Кубадағы өнер академиясы және Қытайдағы Шынжаң өнер институты сияқты оқу орындарына педагог ретінде шақырылды.

«Атамекен» картинасы айқын дыбысы мен жоғары көркемдік деңгейінің арқасында ХХ ғасырдағы Қазақстан бейнелеу өнері тарихында ойып орын алған маңызды туынды болып қалды.

Картинадағы композиция көрерменнің көз алдына қазақтың кең даласын көрсететін көлденең кеңістіктегі панорама ретінде орналастырылған. Телжановтың мәнеріне тән стилде шығарма екі негізгі бөлікке бөлінген: аспан әлемі және қара дала. Бұл жұмыстағы аспан мен даланың шексіздігі көшпенділер дүниетанымын және олардың кеңістік пен уақытқа деген космогониялық көзқарасын бейнелейді.

Жаңадан жыртылған жердің қара топырағы, шалғынға оранған дала және шексіз көркем аспан картинаның композициялық құрылымды сақтайтын үйлесімді параллельдер қабатын жасайды. Бұл қабаттар картинаны оқуды визуалды түрде жеңілдетеді. Бұл жазықтықтағы параллельдерді бұзып, перпендикуляр түрде композицияның ортасында еркіндік пен қуатты күштің образы ретінде осы үлкен кеңістіктің иесі – қазақтың бейнесі тұр. Көкжиекке көз тастаған ол – ер қанаты ат үстінде бейнеленген. Суретші осы бір қасиетті түліктің қазақ халқы үшін орны ерекше екенін ескерсе керек. Шынымен де болат тұяқты тұлпардың арқасында Алаш баласы Алтай мен Атыраудың, Арқа мен Алатаудың арасын жалғап, алып аумаққа иелік етті емес пе?!.

Кенепте суретші басты кейіпкердің бейнесі арқылы оның азапты ойлары мен ішкі психологиялық күресін ашады, бұл оның шығармашылығын идеологиялық тақырып аясында ерекшелей түседі. Оның келе жатқан жолын ауыр күшпен жаңа ғана жыртылған жердің қоңыр-қара топырағы кесіп тұр. Салт атты мен оның жолындағы тосқауыл арасындағы бұл қарама-қайшылықта терең мағына жатыр. Даланың ғасырлық бедерін бір күнде бұзған тың игеру, осы ұлы халықтың жолындағы үлкен күш пен тосқауылдың символы ретінде көрінеді. Картинада көшпелі халықтың жерді пайдалану мәдениетінің қалыптасқан жүйесінің жойылуы ғана емес, сонымен бірге қоршаған әлемді қабылдаудағы өзгерістердің де дыбысы естіледі. Бұл дыбыстарда кешірім сұрау және көшпенділердің ұлы дәстүрімен қоштасу сәті де бар. Картина арқылы Телжанов ата-бабалар рухына жүгініп, олардан бата сұрайды.

Суретшінің түстерді еркін экспрессивті қолдануы, сонымен бірге бояулардың кең, динамикалық және хаотикалық соққылары кенепте жан-жақты қозғалыстың ажырамас бөлігіне айналады. Шығарма реалистік әрі академиялық стильді импрессионистік еркіндікпен үйлестіретін авторға тән тәсілмен ерекшеленеді. Түрлі-түсті шешімдер мен қуатты бейнелерді батыл қолдана отырып және картинадағы әр элементті терең мағына мен эмоционалды қанықтылыққа толтыра отырып Телжанов кенепте эпикалық атмосфера жасайды.

Қалай болғанда да, Қанафия Телжановтың осы бір ғаламат туындысын тамашалай отырып, біз қазақ ұлтының жан дүниесінің тереңдігін, еркіндік пен кеңдікке деген мәңгілік ұмтылысын байқай аламыз.

Санжар Сырғабаев